یکی از اهداف برگزاری هفته پیشگیری از مسمومیت ها، ارائه اطلاعات لازم به جامعه در زمینه سموم و موادی است که به صورت بالقوه سمی می باشند و عدم رعایت نکات ایمنی و تماس مداوم با این سموم منجر به بروز عوارضی در انسان خواهد شد.
چرا فلز سرب ماهیتی سمی دارد؟
سرب یک گزنوبیوتیک محیطی است که در همه جا وجود دارد و می تواند باعث اختلالات فیزیولوژیکی، بیوشیمیایی و رفتاری در انسان و حیوانات گردد. متاسفانه مواجهه با سرب اجتناب ناپذیر است. زیرا استفاده از این فلز در زندگی روزمره انسان از محل کار تا خانه وجود دارد و همچنین سرب در محیط تجمع می یابد. بر اساس اطلاعات آماری میلیون ها تن از سرب در هر سال تولید می شود و سرب چهارمین عنصر مورد استفاده در جهان می باشد که به طور اختصار به برخی از مکانیسم های اثرات سمی آن اشاره می کنم. دراستخوان سرب سطوح درگردش ۱و۲۵ دی هیدروکسی ویتامین Dراتغییرمیدهد و باعث تغییر در هموستازی کلسیم وعملکرد سلول استخوان می شود. در سلول های عصبی سرب جانشین کلسیم به عنوان پیامبرثانویه نرون ها شده و کانال ها کلسیم وابسته به ولتاژرا بلوکه کرده و جریان کلسیم وآزادسازی نوروترانسمیترها را بلوکه می کند.این عمل منجربه مهارانتقال سیناپس می شود. بعلاوه نشان داده شده است که اختلال درآزاد سازی نوروترانسمیتراز طریق پیوند سرب با پروتئین کیناز C امکان پذیر است. اخیراً مشخص شده است که سرب، کالمودولین، پروتئین دیگر متصل شونده به کلسیم که در اگزوسیتوز نوروترانسمیتر دخیل است، را فعال میکند.
سرب می تواند از طریق جانشین شدن به جای کلسیم در فرایندهای وابسته به کلسیم از جمله یادگیری ، حافظه ، رشد و تمایز سلول های عصبی و عملکرد حرکتی اختلال ایجاد کند. سرب همچنین در ایجاد اختلالات یادگیری، هوش و حافظه، پیش فعالی،شناختی، مشکلات رفتاری، عاطفی، مهارت های حرکتی دوران کودکی، مهارت های خواندن و ریاضی و پرخاشگری نقش دارد. از طرف دیگر سرب می تواند سطوح داخل سلولی کلسیم در مویرگ مغزی، نرون ها، هپاتوسیت ها و سرخرگ ها را افزایش داده و باعث انقباض ماهیچه های صاف و ایجاد فشار خون بالا باشد. همچنین سرب با بیوسنتز هم از طریق مداخله با فروشلاتاز(Ferrochelatase)،آمینولولینیک (Aminolevulinic) اسید سنتتاز و آمینولولینیک اسید هیدروتاز باعث کاهش هموگلوبین و ایجاد آنمی می گردد که در افراد مواجهه یافته با دوز بالا دیده می شود. سرب همچنین جذب گلوتامات و فعالیت گلوتامات سنتتاز رادرآستروسیت ها مهارمیکند بنابراین با مهار تولید مجدد گلوتامات، باعث تحریک پذیری شدید می گردد. سرب ذخیره نشده در بدن عمدتاً از طریق کلیه ها به عنوان نمک قابل حل دفع می شود و یا از طریق کلیرانس صفراوی به داخل لوله گوارش به شکل کونژوگه باترکیبات آلی کلیرانس می شود. تنفس به عنوان عامل اصلی دفع سرب آلی می باشد. سرب اغلب درگلبولهای قرمز (۹۹%)یافت می شود و به بافت نرم توزیع می شود. به همین علت کبد، ریه، طحال و کلیه دارای غلظت بالایی از این عنصر هستند. توزیع مجدد آن منجربه غلظت بالای سرب استخوان می گردد. سرب به طورمعمول در استخوان توزیع نمی شود بلکه در شرایط کلسیفیکاسیون در زمان مواجهه دراین نواحی تجمع می یابد .سرب معدنی متابولیزه نمی شود و تغییر شکل نمی دهد اما با انواع پروتئین ها و لیگاندهای غیرپروتئینی کمپلکس می دهد. سرب آلی ازطریق واکنش دآلکالسیون((Dealkylation اکسیداتیوکه به وسیله P450کاتالیز می شود در کبد متابولیزه می شود.
منابع آلودگی با سرب (اعم از منابع خانگی، صنعتی و محیط زیست) کدام است؟
این منابع عمدتاً شامل ظروف سفالی لعاب دار بویژه هنگامی که محتوی این ظروف اسیدی باشند، رنگ ها بویژه در خانه های قدیمی، چسب ها و پودرها، لوازم آرایشی، همچنین صفحات رنگین روزنامه ها و مجلات، آب، خاک، گیاهان و موادغذایی می باشند. همچنین اسباب بازیها، خوردن گرد و غبار روی اشیاء، خاک، استنشاق هوای آلوده به سرب، حشره کش های استفاده شده در کشاورزی، سرب بنزین، معادن، غذا ها، آب مخصوصاً آب نگه داری شده در لوله های سربی، سرامیک، گیاهان دارویی و وسایل الکتریکی از منابع سرب می باشند.
همانطور که مستحضرید در کشور های پیشرفته، اتخاذ تصمیمات و برنامه ریزی ها، به سمت حذف سرب از مصارف روزمره و خطرساز برای انسان بوده است. این روند از چه سالی آغاز شده است و کشورهای پیشرو در این زمینه کدامند؟
اکثر کشورهای دنیا در این خصوص برنامه ریزیهای دقیق و اقدامات لازم را جهت کنترل سرب انجام داده اند. به عنوان مثال غیر از چند کشور معدود از جمله کره شمالی و الجزایر، اکثر کشورها سرب را از بنزین حذف کرده اند. برخی کشورها در زمینه کنترل پیشرو بوده اند به عنوان مثال در کانادا استفاده ازسرب در لوله های آب تا سال ۱۹۷۵ و لحیم کاری تا ۱۹۸۶ مجاز بود. در استرالیا کنترل جدی سرب در محیط کار از سال ۱۹۹۴ شروع شده است. در امریکا حذف سرب از بنزین از سال ۱۹۷۶ شروع شد و کاهش درصد سرب در رنگ از سال ۱۹۵۰ شروع شد ودر سال ۱۹۷۸ استفاده از سرب در رنگ سازی ممنوع شد.در کشور چین حذف سرب از بنزین از سال ۲۰۰۰ شروع شده است.
در کشور ایران جهت حذف یا به حداقل رساندن آلودگی ناشی از سرب تا این لحظه چه اقداماتی صورت گرفته است؟
دستور اجرایی کردن کنترل سرب از سال ۱۳۹۲ شروع شده و طبق برنامه زمان بندی شده تا پایان سال ۱۳۹۲ نتایج ناشی از اقدامات جمع بندی خواهد شد. از اقدامات صورت گرفته تا کنون حذف سرب از بنزین و صنعت رنگ می باشد.
مسمومیت با سرب در چه افرادی شایع است و نحوه بروز مسمومیت با سرب چگونه است؟انسان از چه راههایی ممکن است با سرب تماس پیدا کند؟
ابتدا بهتر است به محل های تولید سرب اشاره کنیم که شامل استخراج از معادن سرب که از سنگ معدن گالن، سروسیت و آنژلسیت استخراج می گردد. ذوب وپالایش سرب که سرب ذوب شده از کنسانتره تولید می شود، مصارف سرب و ترکیبات آن که اکسید سرب مهمترین ترکیب سرب جهت استفاده در حالت های خالص، آلیاژی یا به صورت ترکیبات شیمیایی می باشد که عمدتا به صورت پودری و دانه ای استفاده می گردد. فلز نرم و سنگین سرب در ساخت صفحه های باطری، لوله های سربی، صنایع اتومبیل سازی، صنایع رنگ، سرامیک، کاشی، لاستیک سازی و…همچنین آرسنات سرب در تولید حشره کش ها و نیترات و کرومات سرب به عنوان ماده رنگی استفاده می شوند. بیشترین مصرف فلز سرب در بخش ترابری و الکتریکی می باشد. صنایع باطری سازی، رنگ سازی، کابل سازی و صنایع شیمیایی شامل صنعت نفت و صنعت پالایش و ذوب، کبریت سازی، انواع پلاستیک و ساختمان سازی و در صنایع مهندسی و الکترونیک به صورت لحیم استفاده می گردد که در افراد مرتبط با این مشاغل مواجهه با سرب ایجاد می گردد. جذب سرب در این افراد تحت تاثیر سن، رژیم غذایی، وضعیت آهن و کلسیم بدن و همچنین ویژگی فیزیکوشیمیایی ذرات جذب شده (اندازه، شکل معدنی، حلالیت) و گونه های مختلف سرب دارد.
چرا مسمومیت با سرب در کودکان و زنان باردار دارای اهمیت بیشتری است؟
جفت و سد خونی مغزی حفاظت کاملی از عدم نفوذ پذیری به سرب را ندارند و به همین دلیل سرب از این سیستم ها به آسانی وارد بدن جنین و کودکان می گردد و از طرف دیگر سلول های آندوتلیال که مویرگ های مغز در حال رشد را تشکیل می دهند نسبت به اثرات سرب از سلول های بالغ حساس ترند و لازم به ذکر است که با توجه به دوره بحرانی اثرات سرب روی مغز که کمتر از دو سال است مواجهه باسرب باعث اختلالات شناختی می گردد. به نظر می رسد جذب گوارشی سرب در کودکان بیشتر از بزرگسالان است. از طرف دیگر بانوان بسیار بیشتر از آقایان حساس هستند و احتمالاً بیش از مردان دچار تغییرات اریترپوئری می گردند.
علایم مسمومیت با سرب در انسان چیست؟
شامل مسمومیت حاد و مزمن می باشد که در نوع حاد مواجه با سرب بالا از طریق دستگاه گوارش یا تنفس منجر به گرفتگی عضلانی،دردهای شکمی کولیکی و یبوست می شود .دردهای شکمی شدید، همراه با تهوع، استفراغ و مدفوع خونی می باشد. علایم ابتدایی مواجه با سرب شامل خستگی، حواس پرتی و درد های گوارشی واگی می باشد.درد مفاصل، درد عضلات دست و پا می تواند رخ دهد. سردرد، گیجی، کاهش سطح هوشیاری، کما، صرع، التهاب عصب بینایی و بی خوابی از علائم مسمومیت نورونی هستند. در مواجهه بیشتر علایم سیستم عصبی مرکزی شامل بی خوابی، گیجی، اختلال تمرکز و حافظه بیشتردیده می شود در مواجهه های طولانی مدت نوروپاتی حرکتی انتهایی، آنسفالوپاتی، صرع و کما می تواند بروز کند. اختلالات سیستم تولیدمثلی مانند نازایی در مردان، سقط خود به خودی،آرتریت ناشی از نقرس و اختلالات کلیوی گزارش شده است.
در مسمومیت مزمن، آنمی رنگ پریدگی ظاهر شده و زردی یا یرقان ممکن است در همولیز حاد دیده شود.آزمایش لثه، یک خط خاکستری- آبی (خط سرب) را نشان می دهد.
نحوه تشخیص مسمومیت با سرب چگونه ممکن است؟
متداول ترین تظاهر کلینیکی مسمومیت با سرب کولیت روده ای (اسپاسم روده کوچک) است و معمولا حالت توسعه یابنده داشته و همیشه با یبوست شدیدی همراه است. درد در اطراف یا پایین ناف متمرکز می باشد. نشانه دیگر مسمومیت خاکستری رنگ شدن لثه ها است. لازم به ذکر است جهت سنجش تماس از سنجش محیطی و سنجش بیولوژیک استفاده می شود.
برای درمان فردی که با سرب مسموم شده است چه اقداماتی باید انجام شود؟ آیا برای درمان این مسمومیت باید به پزشک مراجعه شود و یا مسمومیت خود به خود بهبود می یابد؟
درمان اصلی در این افراد استفاده ازعوامل شلاته کننده دی مرکاپرول ( dimerceprol) وCaNa2-EDTA جهت کاهش سرب بالای جذب شده بدن می باشد.پنی سیلامین (penicillamine) هم به عنوان شلاته کننده دهانی استفاده می شود، گرچه تاثیرآن مثل EDTA نیست. در بیماران با اختلالات کلیوی، چون دفع عمدتاً به جای ادرار در صفرا است، دی مرکاپرول توصیه می شود. EDTA سرب را از استخوان ها به بافت نرم حرکت می دهد و می تواند سمیت حاد را شدیدتر کند در صورتی که همراه دی مرکاپرول داده نشود. دردرمان بچه ها با سرب خون بیشتر از۴۵g/dl (succimer) DMSA تنها عامل شلاته کننده دهانی توصیه شده و موردتاییدFDA می باشد.
چگونه می توانیم از تماس و بروز مسمومیت با سرب خصوصاً در کودکان پیشگیری نماییم؟
در کارگران باید توجه کاملا دقیق در خصوص منبع غبار یا بخارات داشته و اقدامات کنترل تکنیکی در مکان های ضروری اعمال گردد. مصرف غذا و آشامیدنی در اطاق های کار ممنوع شده و کشیدن سیگار در حین کار متوقف شود. کارگرانیکه سرب زیادی را جذب کرده اند، بایستی از تماس با سرب منع شوند تا وقتی که آزمایشات دوره ای بعدی نشانگر کاهش مقادیر خطرناک قبلی باشد. با توجه به اینکه مسمومیت بچه ها از طریق گرد و غبار، خاک، غذا، آب و تکه های رنگ می باشد در این خصوص توجه لازم به این موارد جهت پیشگیری ضروری است.
جامعه، خانواده ها و دست اندر کاران صنعت، چه اقداماتی باید انجام دهند تا آلودگی ناشی از سرب در کشورمان به حداقل برسد؟
با توجه به اینکه مسمومیت ناشی از سرب به طور کامل قابل پیشگیری است نسبت به کنترل و حذف سرب و کاربرد حداقلی آن باید اقدامات مقتضی صورت پذیرد. استفاده از وسایل ایمنی بهداشتی مخصوصاً در صنعت و کشاورزی با جدیت بیشتری کنترل گردد. از طرف دیگر ارتقاء سطح آگاهی افراد در خصوص تاثیرات سمی این عنصر بسیار ضروری می باشد.
